نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی، تهران، ایران.

چکیده

کلام گهربار ائمۀ اطهار(ع) پس از قرآن کریم، گران‌قدرترین میراث دین مبین اسلام بوده که مبتنی بر آیات قرآن کریم صادر شده و تفسیری حقیقی و روشن از این کتاب آسمانی ارائه می‌دهد. به همین منظور، تحلیل و بررسی این مطلب که در کلام نورانی اهل بیت(ع) چه میزان آیات قرآنی کاربست داشته و چه نوع رابطۀ بینامتنی میان آن‌ها و آیات قرآنی برقرار است، یکی از مسائل پژوهشی مورد علاقۀ اندیشمندان حوزۀ علوم قرآن و حدیث است. در این مقاله به مطالعۀ مجموعۀ کامل ادعیه امام رضا(ع) پرداخته و تلاش شده در مرحلۀ اول با استفاده از روش تحلیل محتوا، موضوعات اصلی این ادعیه و میزان و کیفیت بهره‌مندی از آیات قرآنی در آن‌ها نشان داده شود. در مرحلۀ دوم با استفاده از روش بینامتنیّت به تحلیل انواع روابط بینامتنی موجود در متن ادعیه پرداخته و ضمن ارائه گزارشی دقیق از انواع این روابط، نمونه‌هایی از پیچیده‌ترین نوع روابط بینامتنی صورت گرفته میان این ادعیه و آیات قرآن در قالب نفی متوازی یا امتصاص را توضیح داده‌ایم. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که در مجموعه 104 دعای صادر شده از امام رضا(ع)، 540 آیۀ قرآنی به صورت مستقیم و غیرمستقیم اقتباس شده که بخش عمدۀ آن‌ها به صورت غیرمستقیم و با رابطۀ بینامتنی نفی متوازی یا امتصاص بوده که در واقع تلاشی برای تکمیل معنای متن حاضر به‌واسطۀ بهره‌مندی هوشمندانه از متن غایب و همچنین افزایش معنای متن غایب در پرتو توجه مضاعف به متن حاضر است. این مطلب نشان می‌دهد آن امام همام ضمن بیان نکات آموزشی و معرفتی در ادعیه، در پرتو تأکید مضاعف بر عناصری خاص، به تفسیر آیات قرآن و تبیین کاربرد صحیح آنها نیز اشاره کرده‌اند.

کلیدواژه‌ها

قرآن مجید.
نهج البلاغه. (1386). ترجمه محمد دشتی. مشهد: مؤسسه فرهنگی تحقیقاتی امیرالمومنین.
آلن، گراهام. (1380). بینامتنیت. ترجمه: پیام یزدانجو. تهران: نشر مرکز.
ابن بابویه، محمد بن علی. (1363). عیون أخبار الرضا. قم: انتشارات جهان.
ابن درید، ابوبکر محمد بن الحسن. (1987م). جمهرة اللغة. تحقیق رمزی منیر بعلبکی. بیروت: دارالعلم للملایین.
ابن فارس، احمد بن زکریاء. (1399ق). معجم مقاییس اللغة. محقق عبد السلام محمد هارون. بی‌جا: دار الفکر.
احمد نکری، قاضی عبد النبی بن عبد الرسول. (1421ق). جامع العلوم. مترجم: حسن هانی فحص. بیروت: دارالکتب العلمیة.
احمدی، بابک. (1378). ساختار و تأویل متن. تهران: نشر مرکز.
اربلی، علی بن عیسی. (1381ق). کشف الغمه فی معرفه الائمه. تعلیق هاشم رسولی. تبریز: مکتبه بنی‌هاشم.
استراوس، آنسلم؛ کوربین، جولیت. (1384). اصول روش تحقیق کیفی: نظریۀ مبنایی، رویه‌ها و شیوه‌ها. ترجمه بیوک محمدی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
باردن، لورنس. (1375). تحلیل محتوا. ترجمۀ ملیحه آشتیانی و محمد یمنی دوزی. تهران: دانشگاه شهید بهشتی.
تودورف، تزوتان. (1382). بوطیقای ساختارگرا. ترجمۀ: محمد نبوی. تهران: نشر آگه.
جانی‌پور (عترت دوست)، محمد. (1396). «کارکردهای کیفی استفاده از روش «تحلیل محتوا» در فهم احادیث». رهیافت‌هایی در علوم قرآن و حدیث. سال49. شماره98. صص:29-52.
جرجانی، علی بن محمد. (1321ق). التعریفات. مصر: مطبعة الحمیدیة.
چوبینه، مهدی. (1380). طرح مطالعاتی راهنمای برنامه درسی. تهران: سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی.
حرّ عاملی، محمد بن حسن. (1387). تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة. قم: مؤسسه آل البیت.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد. (1412ق). المفردات فی غریب القرآن. تصحیح صفوان عدنان داودی. بیروت: دارالعلم.
راوندی، قطب الدین. (1409ق). الخرائج و الجرائح. قم: موسسه امام مهدی(عج).
رفیعی، راضیه؛ حاجی‌زاده، مهین؛ فضیلت، یوسف. (1393)، «خوانش بینامتنی قرآن و صحیفۀ جامعه رضویه». مجموعه مقالات همایش ملی بینامتنیت. به کوشش سیدمحمد رضی مصطفوی. قم: انتشارات پویشگر.
سیوطى، جلال‌الدین. (1421ق).‏ الاتقان فی علوم القرآن. بیروت: دارالکتاب العربى.
صفره، حسین؛ عترت دوست، محمد. (1399). «تحلیل محتوای احادیث شعری امام رضا». فرهنگ رضوی. سال8. شماره31. صص:55-98.
صفوی، کورش. (1376). «مناسبات بینامتنی». فرهنگ‌نامه‌ ادبی فارسی. به کوشش حسن انوشه. تهران: سازمان چاپ و انتشارات.
طبرسی، فضل‌ بن ‌حسن. (1358). اعلام الوری بأعلام الهدی. قم: مؤسسه آل البیت (ع) .
طبرسی، فضل‌ بن ‌حسن. (1390ق). مجمع البیان فی تفسیر القرآن (مجمع البیان لعلوم القرآن). تهران: کتابفروشی اسلامیه.
طبری،‌ محمد بن جریر. (1378). تاریخنامه طبری. تحقیق محمد روشن. تهران: سروش.
عباس‌زاده، حمید. (1389). «اقتباس‌های قرآنی در نهج البلاغه». مطالعات تفسیری. سال1. شماره1. صص:38-55.
عترت دوست، محمد. (1401). آشنایی با روش تحلیل محتوای نصوص دینی. تهران: دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی.
عزام، محمد. (۲۰۰۱م). النص الغائب. دمشق: منشورات الاتحاد الکتاب العرب.
عزتی، مرتضی. (1376). روش تحقیق در علوم اجتماعی. تهران: موسسه تحقیقات اقتصادی دانشگاه تربیت مدرس.
علی ­احمدی، علیرضا؛ غفاریان، وفا. (1382). «اصول شناخت و روش تحقیق (با نگاهی به مطالعات تاریخی)».  فصلنامه علوم انسانی دانشگاه الزهرا (س). سال 13. شماره 46 و 47. صص:241 – 266.
غلامعلی، مهدی. (1392). «اعتبارسنجی منابع و اسناد  ادعیه رضوی در کتاب الصحیفة الرضویة الجامعة». مجموعه مقالات جستاری در ادعیه رضویه. تهران: دانشگاه امام صادق(ع).
فلاح، ابراهیم؛ باقری، معصومه. (1393). «بررسی روابط بینامتنی ادعیه امام رضا(ع) با قرآن کریم». مجموعه مقالات همایش ملی بینامتنیت. به کوشش سید محمد رضی مصطفوی. قم: انتشارات پویشگر.
فیروزان، توفیق. (1360). روش تحلیل محتوا. تهران: انتشارات آگاه.
قاسم‌پور، محسن؛ مهمان نواز، علی. (1392). «کاربرد آیات قرآن کریم در ادعیه صحیفة رضویة». مجموعه مقالات جستاری در ادعیه رضویه. تهران: دانشگاه امام صادق(ع).
قرشی، علی اکبر. (1371). قاموس قرآن. تهران: دارالکتب الاسلامیة.
قلقشندی، احمد بن علی. (بی تا). صبح الأعشى فی صناعة الإنشاء. بیروت: دارالکتب العلمیة.
کریپندورف، کلوس. (1378). مبانی روش شناسی تحلیل محتوا. ترجمه هوشنگ نائینی. تهران: انتشارات روش.
کلینی، محمد. (1377ق). الکافی. به کوشش علی اکبر غفاری. تهران: انتشارات اسلامی.
کیوی، ریمون؛ کامپنهود، لوک وان. (1381). روش تحقیق در علوم اجتماعی. ترجمه عبدالحسین نیک‌گهر. چاپ ششم. تهران: انتشارات توتیا.
مجاهد، احمد. (2006م). اشکال التناص الشعری. مصر: الهیئه المصریه.
مجلسی، محمد باقر. (1412ق). بحار الأنوار. تهران: دارالکتب الإسلامیة.
مختاری، قاسم؛ محبی، سحر. (۱۳۹۳). «بررسی روابط بینامتنی قرآنی در صحیفه رضویه». حسنا. سال6. شماره20. صص:83-99.
مفید، محمّد بن نعمان. (1413ق). الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد. قم: موسسة آل البیت.
موحد ابطحی اصفهانی، سید محمدباقر. (1378). الصحیفة الجامعة لادعیة علی بن موسی الرضا(ع) و ابنائَه الاربعة. قم: موسسة امام الهادی.
موحد ابطحی اصفهانی، سید محمدباقر. (1391). الصحیفة الرضویة الجامعة. ترجمه: سیدعدنان لاجوردی. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
میدانی دمشقی، عبد الرحمن بن حسن حَبَنَّکَة. (1416ق). البلاغة العربیة. بیروت: دارالقلم.
نامور مطلق، بهمن. (1390). درآمدی بر بینامتنیت: نظریه‌ها و کاربردها. تهران: نشر سخن.
همایی، جلال الدین. (1364). فنون بلاغت و صناعات ادبی. تهران: توس.
هولستی، اُل. آر. (1373). تحلیل محتوا در علوم اجتماعی و انسانی. ترجمه نادر سالارزاده امیری. تهران: انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی.