نویسندگان
1 دانشجوی دکترای جامعه شناسی اقتصادی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران
2 دانشیار گروه جامعه شناسی دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران
3 استادیار گروه جامعه شناسی دانشگاه تهران، ایران
4 محقق ارشد مرکز مطالعات علوم اجتماعی دینی پاریس، پاریس ، فرانسه
چکیده
سوغات وجوه مادی و ذهنی دارد که لایه های معانی منتسب به آن برساختی اجتماعی است. پرواضح است که سوغات با توجه به تفسیری که زائر از نظر کاربرد، معانی و خاطراتی که یادآوری می کند، متفاوت است. این پژوهش درصدد بررسی معنای سوغات متبرک، چگونگی تقدسبخشی، شیوه های استفاده و نگهداری از آن توسط زائران است. این پژوهش با رویکرد روشی کیفی تفسیری و به روش تحلیل مضمون انجام شد که بر اساس آن داده های مصاحبه ها مقوله بندی و تلخیص گردید. در این پژوهش با 19 زائر زن در تابستان سال 1401 مصاحبه شد. یافته های پژوهش نشان داده است که زائران عمدتا سه گونه تبرکی (اشیای ذاتا متبرک، سوغات خریداری شده و متعلقات زائر در حین زیارت) را به‌عنوان ره‌توشۀ سفر زیارتی میبرند. انگیزه زائران از بردن تبرکی در قالب حفظ شرایط فعلی، تغییر وضعیت مسئله‌مند و ثبت خاطره برای خود و دیگران طبقه بندی شده است. در ادراک زائران از تبرک دو معنای اصلی نهفته است: هدیه (ای از سوی فردی خاص و مورد علاقه) و یادگاری (نمادی از سفر زیارتی و امام). سوغات متبرک به‌عنوان واسط تسری فیض و رحمت خداوند ادراک شده است. طیف متفاوتی بین زائران بر حسب تجربه بردن تبرکی مشاهده شد. وجه ماندگاری و وجه کاربردی آن، از ویژگی‌های مهم تبرکی نزد زائران بوده است. اگر محل دفن امام در مکان مقدس را کانون تسری تقدس و تبرک‌بخشی تعریف کنیم، از نگاه زائر این تقدس و برکت از ضریح محل دفن امام (ع)، کل حرم، اطراف آن و تا شهر زیارتی امتداد می‌یابد. لذا شیوه های متبرکسازی از کانون تا امتداد آن در کل شهر زیارتی متفاوت است. از نظر زائران تبرکی ها برای لحظه های بحرانی مانند بیماری یا مناسک گذار زندگی مثل تولد، ازدواج، ورود به مدرسه و دانشگاه و حتی مرگ تاثیر‌گذارند. تکینه سازی، ترکیب تبرکی با اشیای نامقدس و مصرف تدریجی از شیوه های نگهداری اشیا متبرک توسط زائران بوده است.
کلیدواژه‌ها
- استراوس، آنسلم، کوربین، جولیت. (1395). مبانی پژوهش کیفی: فنون و مراحل تولید نظریه زمینهای. ترجمه ابراهیم افشار. تهران: نشر نی.
- البیاتی، صباح علی. (1395). تبرک به اولیا، صلحا و مشاهد مقدسه. ترجمه حسین عربی. قم: مجمع جهانی اهل بیت (ع).
- اصغری، حدیثه. (1399). «مطالعه تطبیقی مفهوم برکت در ادیان ابراهیمی». پایان‌نامه کارشناسی ارشد. رشته الهیات گرایش ادیان و عرفان. دانشگاه سیستان و بلوچستان.
- پورامینی، محمدباقر. (1397). منزلت زیارت حرم امام رضا (ع). مشهد: انتشارات قدس رضوی.
- تنهایی، ابوالحسن. (1394). نظریه‌های جامعه‌شناسی. تهران: نشر مرندیز.
- بستان، زهرا. (1400). «بررسی رفتار خرید سوغات زائران در نوروز 1400». طرح پژوهشی. مرکز ارتباطات و رسانه آستان قدس رضوی.
- خاتمی، سارا سادات. (1393). «تبرک یافتن از دیدگاه مسیحیت کاتولیک و شیعه اثنا‌عشری». پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد. دانشگاه ادیان و مذهب.
- دورکیم، امیل. (1383). صور بنیانی حیات دینی. ترجمه باقر پرهام. تهران: نشر مرکز.
- رفیعی، هادی. (1396). «تدوین افزایش سهم صنایع دستی در سوغات سفر و زیارت». طرح پژوهشی. سازمان گردشگری و میراث فرهنگی خراسان رضوی.
- رضوی‌زاده، ندا؛ فروغ‌زاده، سیمین. (1395). «تحلیل رفتار خرید سوغات در میان زائران شهر مشهد». مطالعات اجتماعی گردشگری. دوره 4. شماره 8. صص: 23-49.
- روحانی، کاظم. (1384). شفاعت و توسل. تهران: نشر معارف.
- قاسمی اشکفتکی، اسما. (1395). «برکت، مصادیق، ابعاد و آثار آن در قرآن و حدیث». پایان نامه کارشناسی ارشد. دانشکده اصول الدین. رشته الهیات و معارف اسلامی.
- عزیزآبادی، زهره؛ کیانپور، مسعود. (1398). «جامعه شناسی احساسات مذهبی در زندگی روزمره (مورد مطالعه: دانشجویان دانشگاه تهران)». جامعه شناسی کاربردی. دوره 3. شماره1. پیاپی 73. صص: 73-90.
- مجیدی خامنه، فریده. (1398). «بررسی مردم‌شناختی تربت (خاک مقدس) از زاد تا مرگ، مطالعه موردی تربت سیدالشهدا (ع)». رهیافت فرهنگ دینی. سال دوم. شماره هشتم. صص: 59-82.
- نودهی، فرامرز؛ بهروان، حسین؛ یوسفی، علی؛ محمدپور، احمد. (1393). «بازشناسی مفهوم سوغات در گردشگری مذهبی مشهد». راهبرد اجتماعی فرهنگی. سال چهارم پاییز 1393. شماره ۱2. صص: 193-217.
- Anderson, L. F., & Littrell, M. A. (1996). Group profiles of women as tourists and purchasers of souvenirs. Family and Consumer Sciences Research Journal, 25(1), 28-56.
- Asplet, M., & Cooper, M. (2000). Cultural designs in New Zealand souvenir clothing: the question of authenticity. Tourism Management, 21(3), 307-312.
- Attride-Stirling, J. (2001). Thematic networks: an analytic tool for qualitative research. Qualitative research, 1(3), 385-405.
- Belk, R. W., Wallendorf, M., & Sherry Jr, J. F. (1989). The sacred and the profane in consumer behavior: Theodicy on the odyssey. Journal of consumer research, 16(1), 1-38.
- Butler, R. W. (1991). West Edmonton Mall as a Tourist Attraction. The Canadian Geographer: 287-295.
- Collins-Kreiner, N., & Zins, Y. (2011). Tourists and souvenirs: Changes through time, space and meaning. Heritage Tourism, 6(1), 17-27
- Decrop, A., & Masset, J. (2011). I Want This Ramses’ Statue: Motives and Meanings of Tourist Souvenirs. Sustainability of Tourism: Cultural and Environmental Perspectives.
- Doney, S. (2013). The Sacred Economy: Devotional Objects as Sacred Presence for German Catholics in Aachen and Trier, 1832-1937. The international journal of religious tourism and pilgrimage, 1(1), 62-71.
- Grayson, K., and D. Shulman. 2000. “Indexicality and the Verification Function of Irreplaceable Possessions: A Semiotic Analysis.” Journal of Consumer Research 27 (June): 17–30.
- Gordon, B. (1986). The souvenir: Messenger of the extraordinary. Journal of popular culture, 20(3), 135.
- Kaell, H. (2012). Of gifts and grandchildren: American Holy Land souvenirs. Journal of Material Culture, 17(2), 133-151.
- Kim, S., & Littrell, M. A. (1999). Predicting souvenir purchase intentions. Journal of Travel Research, 38(2), 153-162.
- Kim, S., & Littrell, M. A. (2001). Souvenir buying intentions for self-versus others. Annals of tourism research, 28(3), 638-657.
- Kopytoff, I. (1986). The cultural biography of things: commoditization as process. The social life of things: Commodities in cultural perspective, 68, 70-73.
- Littrell, M. A. (1990). Symbolic significance of textile crafts for tourists. Annals of Tourism research, 17(2), 228-245.
- Masset, J., & Decrop, A. (2021). Meanings of Tourist Souvenirs: From the Holiday Experience to Everyday Life. Journal of Travel Research, 60(4), 718-734.
- Moufahim, M. (2013). Religious gift giving: An ethnographic account of a Muslim pilgrimage. Marketing theory, 13(4), 421-441.
- Moufahim, M., & Lichrou, M. (2019). Pilgrimage, consumption and rituals: Spiritual authenticity in a Shia Muslim pilgrimage. Tourism Management, 70, 322-332.
- Morgan, N., & Pritchard, A. (2005). On souvenirs and metonymy: Narratives of memory, metaphor and materiality. Tourist studies, 5(1), 29-53.
- Nance, S. (2007). A facilitated access model and Ottoman Empire tourism. Annals of Tourism Research, 34(4), 1056-1077.
- Paraskevaidis, P., & Andriotis, K. (2015). Values of souvenirs as commodities. Tourism Management, 48, 1-10.
- Pinto, P. G. (2007). Pilgrimage, commodities, and religious objectification: the making of transnational Shiism between Iran and Syria. Comparative Studies of South Asia, Africa and the Middle East, 27(1), 109-125.
- Ramsay, N. (2008). Forging connections: Tracing the fragmentary lives of tourist souvenirs in Swaziland and the UK (Doctoral dissertation, University of Sheffield).
- Shackley, M. (2006). Empty bottles at sacred sites: religious retailing at Ireland’s national shrine. In Tourism, religion and spiritual journeys (pp. 110-119).
- Shtudiner, Z., Klein, G., Zwilling, M., & Kantor, J. (2019). The value of souvenirs: Endowment effect and religion. Annals of Tourism Research, 74, 17-32.
- Sinha, Vineeta (2007) Merchandizing’ Hinduism: commodities, markets and possibilities for enchantment, Religious Commodifications in Asia Marketing Gods, Kitiarsa, Pattana, Routledge Studies in Asian Religion and Philosophy. First published by Routledge.
- Sthapit, E., & Björk, P. (2019). Relative contributions of souvenirs on memorability of a trip experience and revisit intention: A study of visitors to Rovaniemi, Finland. Scandinavian Journal of Hospitality and Tourism, 19(1), 1-26
- Swanson, K. K., & Horridge, P. E. (2004). A structural model for souvenir consumption, travel activities, and tourist demographics. Journal of Travel Research, 42(4), 372-380.
- Swanson, K. K. (2004). Tourists’ and retailers’ perceptions of souvenirs. Journal of Vacation Marketing, 10(4), 363-377.
- Swanson, K. K. & Horridge, P. E. (2006). Travel motivations as souvenir purchase indicators. Tourism Management, 27(4): 671 – 663.
- Swanson, K. K., & Timothy, D. J. (2012). Souvenirs: Icons of meaning, commercialization and commoditization. Tourism management, 33(3), 489-499.
- Timothy, D. J. (2005). Shopping tourism, retailing and leisure. Channel View Publications.
- Wilkins, H. (2011). Souvenirs: What and why we buy. Journal of travel Research, 50(3), 239-247.
)