نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 استادیار بخش عربی دانشگاه امام صادق (علیه السلام)، پردیس خواهران، تهران، ایران
2 استاد جامعه شناسی ارتباطات بین الملل، دانشگاه امام صادق (علیه السلام)، تهران، ایران
چکیده
این تحقیق درصدد است خطبۀ توحیدیۀ امام رضا (ع) را بهصورت تحلیلی توصیفی، مبتنی بر رویکرد روش عملیاتی تحلیل گفتمان (پدام) در پنج فضای گفتمانی «فضای نظری ساختاری»، «فضای معنایی ارزشی»، «فضای ارتباطی هویتی»، «فضای گفتمانی»، و «فضای فراگفتمانی» مورد تحلیل قرار دهد. هدف این پژهش، رمزگشایی سبک بیانی امام در ارائه مفاهیم عمیق فلسفی توحید و کشف لایههای زیرین معنایی خطبه و ناگفتههای غایب آن، سپس استخراج گفتمان حاکم بر آن و فرایندهای مؤثر بر شکلگیری آن است. نتیجه پژوهش حاکی است که پیوستگی و انسجام عبارتها، گزینش واژگان مأنوس و رایج، دقت در نظم و چینش آنها و موسیقی برآمده از واژگان و عبارتهای آهنگین و سجع و قافیه، موجب شده، سبک بیان خطبه شیواترین و رساترین سبک برای ادای معانی عمیق فلسفی شود و متنی را به وجود آورد که سرتاسر عبارت های آن، واحد منسجمی را تشکیل میدهد که غیرقابل تفکیک هستند. در تحلیل این خطبه همچنین شاهد نمونههایی از بینامتنیت ها هستیم، امام رضا (ع) آیات قرآن را محور اصلی بحث خود قرار میدهند، برخی از فرازهای خطبه تداعی کننده تضمینهای قرآنی و برخی تداعی کننده فرمایشهای حضرت امام علی (ع) هستند که در کشف فضای گفتمانی خطبه تاثیرگذار است. دالهای اساسی، فراگفتمانی و نقشه معنایی به دست آمده از تحلیل این خطبه نشاندهنده عمق معنایی آن دربارۀ شناخت خداوند متعال است که بهطور اختصار شامل موارد ذیل است: 1. ایمان کامل به خداوند، 2. تفاوت نداشتن ذات با صفات خدا، 3. خدا معلول نیست.
کلیدواژهها
آقاگلزاده، فردوس. (1385). تحلیل گفتمان انتقادی. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
آقاگلزاده، فردوس؛ غیاثیان، مریم السادات. (1386). «رویکردهای غالب در تحلیل گفتمان انتقادی». زبان و زبانشناسی. دوره سوم. بهار و تابستان. شماره5. صص: 39-54.
آلن، گراهام. (1380). بینامتنیت. ترجمه: پیام یزدانجو. تهران: نشر مرکز.
ابن بابویه، أبو جعفر محمد بن علی. (1385). عیون أخبار الرضا. ترجمه: آقا نجفی اصفهانی. قم: نشر بکا.
أحمد بدوی، أحمد. (2008). مِن بلاغة القرآن. چاپ پنجم. القاهره: نهضه مصرللطباعة و النشر.
أنیس، إبراهیم؛ منتصر، عبدالحلیم؛ الصوالحی، عطیه؛ خلف الله، احمد. (1408 ق). المعجم الوسیط. چاپ دوم. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
باقری، مهری. (1378). مقدمات زبانشناسی، تهران: قطره.
بشیر، حسن. (1395). کاربرد تحلیل گفتمان در فهم منابع دینی. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
بشیر، حسن. (1397). تحلیل گفتمان دینی: مبانی نظری. قم: لوگوس.
پویان، مجید. (1391). «سبکشناسی آوایی شعر حافظ شیرازی با توجه به دیدگاههای موریس گرامون». سبکشناسی نظم و نثر(بهار ادب). سال پنجم. شماره سوم. شماره پیاپی 17. صص: 37 -47.
الجرجانی، عبدالقاهر. (2001). دلائل الإعجاز. چاپ سوم. بیروت: دارالمعرفة.
جعفریان، رسول. (2007). أکذوبه تحریف القران بین الشیعه و السنه. طهران: معاونیه العلاقات الدولیه فی منظمه الاعلام الاسلامی.
حرّی، ابوالفضل. (1387). «افسون صوت و معنا در دعای آغازین سال نو به منزله أثر أدبی». پژوهشهای زبانهای خارجی. شماره 43. بهار 1387. صص: 71- 93.
حموی، ابن حجّة. (1426 ق). خزانة الأدب وَ غایة الأرب. بیروت: المکتبة المصریّة.
خامهگر، محمد. (1397). «کارآیی نظریه هالیدی در ترسیم انسجام متنی سورههای قرآن». پژوهشهای قرآنی. سال بیست و سوم. شماره1. پیاپی 86. بهار1397. صص: 4-29.
الخطیب قزوینی، محمد بن عبد الرحمن. (1368). تلخیص المفتاح فی المعانی و البیان و البدیع با شرح مختصر المعانی مسعود بن عمر بن عبدالله معروف بسعد الدین تفتازانی. قم: دار الذخائر.
ساسانی، فرهاد. (1384). «تاثیر روابط بینامتنی در خوانش متن». زبان و زبانشناسی.شماره 2. صص: 39-55.
شمیسا، سیروس. (1381). نگاهی تازه به بدیع. مشهد: فردوس.
شهرستانی، أبی فتح محمد بن عبدالکریم. (1422 ق). الملل و النحل. تحقیق: محمد عبدالقادر الفاضلی. بیروت: انتشارات المکتبه العصریه.
صابری، حسین. (1388). تاریخ فرق اسلامی. جلد 1. تهران: سمت.
ضیمران، محمد. (1382). درآمدی بر نشانهشناسی هنر. تهران: نشر قصه.
طوسی، محمد بن حسن. (1382). رجال الکشی (اختیار معرفه الرجال). قم: مؤسسه آل البیت (ع) لاحیاء التراث.
عرفان، حسن. (1377). کرانهها، شرح فارسی مختصر المعانی تفتازانی. جلد2. قم: موسسه انتشارات هجرت.
غفوری، محمد؛ خرمی، مهدی؛ شمس آبادی، حسین؛ گنجعلی، عباس. (1395). تحلیل سبک شناسی آوایی نهج البلاغة. زبان و ادبیات عربی. شماره یازدهم. پاییز و زمستان 1395. صص: 123-156.
فان اس، یوزف. (1397). کلام و جامعه در سدههای دوم و سوم هجری: تاریخ اندیشه دینی در صدر اسلام. مترجمان: فرزین بانکی، احمد علی حیدری. ویراستار علمی: سید محمدرضا بهشتی. جلد اول. قم: انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب.
فرکلاف، نورمن. (1379). تحلیل انتقادی گفتمان. ترجمه: فاطمه شایسته پیران و دیگران. تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه ها.
لطفی، سیدمهدی. (1390). «پیوستگی متنی سورههای قرآن». مطالعات قرآن و حدیث. شماره8. بهار و تابستان 1390. صص: 129-150.
مصری، ابن ابی الاصبع. (1368). بدیع القرآن. ترجمه: سید علی میر لوحی. مشهد: آستان قدس رضوی.
مصطفوی، حسن. (1363). معرفة الله؛ ترجمه و شرح خطبه توحیدیه. تهران: انتشارات کنگره جهانی حضرت رضا (ع).
مطلوب، أحمد. (2000م). معجم المصطلحات البلاغیة و تطوّرها. بیروت: مکتبة لبنان ناشرون.
معرفت، محمد هادی. (1379). علوم قرآنی. تهران: سمت.
معرفت، محمد هادی. (1386). التمهید فی علوم القرآن. ج5. قم: انتشارات تمهید.
میرفخرایی، تژا. (1384). فرایند تحلیل گفتمان. تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه ها.
وحیدیان کامیار، تقی. (1375). فرهنگ نام آوایی فارسی. مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی.
الهاشمی. أحمد. (1379). جواهر البلاغة. تهران: مرکز چاپ و نشر الصادق.
الهاشمی. أحمد.. (1415ق). جواهر البلاغة. بیروت: دارالإحیاء الرسالة العربیة.
هداره، محمد مصطفی. (1990). فی النقد الحدیث. بیروت: دار الکتب.
- Bates, M. L. (1982) Islamic Coins, New York, S. 6ff.